Jan Kees de Jager.
Jan Kees de Jager.? ANP/HH
De Belastingdienst was en is één van de grootste ict-werkgevers en automatiseerders wilden er graag werken. „De Belastingdienst stond er goed voor, zeker qua automatisering. Dat hadden ze vanuit de jaren tachtig en negentig opgebouwd.” Maar de overheid is nu eenmaal meer gericht op investeringen en aankoop van nieuwe infrastructuur en systemen. Noodzakelijk onderhoud is politiek gezien een ondergeschoven kindje, zeggen oud-politici. „Een politicus wordt hier dus niet op afgerekend.”
Puntenwolken
De nog onbenoemde factor is de politiek zelf. Ict-systemen werden ingewikkeld en de fiscus raakte overbelast door de niet aflatende politieke wensen, vertellen ingewijden. Wijzigingen per 1 januari werden dan nog eind december door het parlement gejast. Verder zijn de koopkrachtdebatten berucht. Het Centraal Planbureau kwam traditioneel altijd met ’puntenwolken’ waarop heel nauwkeurig de koopkracht van mensen in beeld werd gebracht. Volgens de ervaringsdeskundigen leidt dat tot micromanagement. „De puntenwolken in augustus terroriseren het hele beleid”, zegt een ex-politicus.
BEKIJK OOK:
Boete Belastingdienst: ’Dit is niet goed te maken’
De Rekenkamer constateerde vorig jaar dat er ’een wildgroei aan fiscale regelingen’ was ontstaan. De onderzoekers turfden in de Miljoenennota 2020 maar liefst 116 regelingen, aftrekposten, uitzonderingen. Al die ingewikkelde regelingen leidden ertoe dat steeds meer mensen belastingaangifte moeten doen, terwijl je vroeger met een gewone baan via de ingehouden loonbelasting al klaar was. In 1999 had de fiscus 7,4 miljoen aangiften in de Inkomstenbelasting te verwerken, in 2021 was dat aantal opgelopen tot 13,1 miljoen (zie grafiek). Een oud-bewindspersoon klaagt: „Dat komt door al die microknopjes in het fiscale stelsel waar de politiek steeds aan wil draaien.”
Menno Snel.
Menno Snel.? ANP/HH
Opeenvolgende staatssecretarissen beten hun tanden stuk op de ict. De Jager trof volgens een bron ’een verwaarsloosde ict-organisatie’ aan. Ook deze IT-ondernemer kreeg de boel niet op de rit. Frans Weekers sneuvelde op de Bulgarenfraude, Wiebes kwam in grote problemen met de vertrekregeling (en vertrok later als minister voor het toeslagenschandaal), Menno Snel stapte vervroegd op vanwege de toeslagenaffaire. „Dit is de martelkamer van Den Haag geworden.”
Hobbyisten
Ondanks alle goede bedoelingen hadden de staatssecretarissen er grote moeite mee de computersystemen in het gareel te krijgen. Volgens betrokkenen lukte dat pas onder Snel, met dank aan topambtenaar Jaap Uijlenbroek. „De man die later door Wopke Hoekstra werd geofferd in de toeslagenaffaire”, voegt een bron eraan toe.
In een Kamerbrief uit mei 2019 wordt voor het eerst duidelijk hoe groot het probleem is. Dan pas zijn de systemen volledig in kaart gebracht. „Er zijn ruim 900 applicaties, de helft daarvan is door hobbyisten in elkaar geprutst. Het is zonder duidelijke architectuur gebouwd.” Het ene systeem komt uit de jaren zestig, het andere uit de jaren tachtig. In veel gevallen niet ingekocht, maar door ambtenaren zelf gemaakt: „Het is een veelkoppig monster”, zegt een betrokkene. Een ander: „In sommige gevallen had de inspecteur op zijn zolderkamer iets in elkaar geknutseld.”
? ANP/HH
Gek genoeg werkt het allemaal wel. „Het is heel stabiel.” Maar in de loop der jaren zijn al die honderden systemen aan elkaar geplakt. En veranderingen kunnen ze niet aan. Zoals het btw-systeem dat ’hard geprogrammeerd is in de jaren zeventig’. De btw kan drie keer in tien jaar worden gewijzigd. Daarna zegt de computer ’nee’. „We werken met inningssystemen die op de jaren zestig gestoeld zijn. Ze zijn extreem stabiel. Doet dit systeem precies wat het moet doen? Ja. Is het elastisch, kan het veranderingen aan? Nee, hartstochtelijk nee.”
BEKIJK OOK:
Column: al 2288 dagen geen aanpak schijn-zzp’ers
Staatssecretaris Van Rij moet er mee zien te werken. Hij moet de wensen uit het regeerakkoord uitvoeren én spaarders compenseren. Ondertussen willen steeds meer politici het belastingstelsel simpeler maken. Maar dat kan niet, zeggen ingewijden. „Elke versimpeling is een verandering. En elke verandering is een verzwaring van de complexiteit, dus dat kan voorlopig niet.” De fiscus kan het dus niet leuker maken, maar ook niet makkelijker.
Net als voorgaande bewindslieden belooft ook Van Rij dat de boel snel op orde komt. Onlangs zei hij dat de fiscus over drie jaar weer een belastinghervorming aan kan. Ervaringsdeskundigen zijn sceptisch. „Ik zou er geen fles wijn opzetten”, stelt een voormalige ambtenaar. „Dat is net zoiets als zeggen dat de verbouwing van het Binnenhof over vijf jaar klaar is.”
BEKIJK OOK:
Rekenkamer: Belastingdienst faalt op alle fronten met schijnzelfstandigheid
Kansloos, meent een ingewijde: „Neem het btw-systeem. Dat is zo oud dat nog maar drie mensen dat kunnen beheren. Een is langdurig ziek, een ander gaat met pensioen, blijft er nog een over. Heel oude systemen worden niet meer ondersteund, langzaam maar zeker verdwijnt de kennis. Eén van de discussies is: ga je de nieuwe systemen helemaal zelf bouwen of vraag je dat aan de markt? Die keuzes moeten nog gemaakt worden. Voor zo’n proces ben je vier, vijf jaar verder.”
Dit artikel is gebaseerd op Kamerbrieven, Rekenkamer-rapporten en gesprekken met vijf voormalige topambtenaren en politici die vanwege de gevoeligheid anoniem willen blijven.