Morgen begint de energietop tussen Europa en Rusland. De verhouding is grimmig. Maar zonder elkaar kunnen beide niet. Noch Europa noch Rusland heeft een alternatief.
Door onze redacteur Marcel aan de Brugh
Londen, 24 mei.
De spanningen zijn toegenomen de laatste maanden. De taal over en weer is dreigender. Maar ook al zouden ze van elkaar af willen, Europa en het Russische staatsbedrijf Gazprom zouden het voorlopig niet kunnen. „Ze moeten nog zeker tien tot vijftien jaar met elkaar verder”, zegt gasexpert Jonathan Stern van het Oxford Institute for Energy Studies.
Tien jaar tot vijftien jaar. Zolang zal het zeker duren voordat Europa een alternatief heeft voor al het gas dat het van Rusland afneemt, en waarop miljoenen Europese huishoudens en honderden bedrijven in Europa draaien. Op zijn beurt heeft Gazprom voor de vele pijpleidingen die nu naar Europa lopen niet zomaar een andere bestemming, en voor het gas dat er doorheen stroomt – en waarvoor het vorig jaar 30 miljard euro ontving – evenmin een andere afnemer. Stern: „Gaspijpleidingen zijn als huwelijken, alleen bindender.”
Stern hoopt dat president Poetin van Rusland en voorzitter Barroso van de Europese Commissie die onderlinge afhankelijkheid in hun achterhoofd houden wanneer zij elkaar morgen in het Russische kuuroord Sotsji aan de Zwarte Zee ontmoeten. Over energie zullen ze praten, en dus zal Gazprom ter sprake komen – het grootste gasbedrijf ter wereld, dat vanuit het Kremlin wordt gestuurd en alle gasexport uit Rusland controleert. Europa maakt zich zorgen omdat het Russische staatsbedrijf fors wil expanderen. Naar het westen.
Sinds op nieuwjaarsdag Gazprom de gaskraan naar Oekraïne dichtdraaide – een maatregel die ook Europa trof – staan de verhoudingen op scherp. Toen Gazprom zijn expansieplannen voor Europa bekendmaakte, met name de overname van het grote Britse gasbedrijf Centrica met 11 miljoen klanten, sloeg de schrik helemaal toe. Europa eist wederkerigheid, toegang tot de Russische markt, verbreking van het Russische transportmonopolie. Rusland weigert. Rusland dreigde. Topman Aleksej Miller van Gazprom zei dat Rusland de gasleveranties van Europa naar China en Japan zou verschuiven. Poetin bevestigde die boodschap. Met de Chinese president tekende hij een contract voor aanleg van twee grote gaspijpleidingen van Siberië naar China.
Hoe bang moet Europa voor Gazprom zijn? Kan Europa zijn gas ergens anders vandaan halen? Of moet Europa massaal over op kolen of windturbines of vloeibaar gas? Of is het, in alle ernst, Gazprom of kernenergie?
Europa blijft voor zijn gas in belangrijke mate van Rusland afhankelijk (nu zo’n 25 procent ), meent Alain Bourrier van zakenbank Merrill Lynch. Om het simpele feit dat het land een kwart van de wereldwijde gasreserves controleert en het een buurland is – belangrijk in verband met de hoogte van de transportkosten. „Bovendien, wat zijn de alternatieven”, vraagt Bourrier zich af in zijn kantoor in Londen. „Qatar? Iran? Algerije? Zijn die stabieler, betrouwbaarder en soms dichterbij?”
En de volgende vraag: kunnen die landen voldoende leveren? Er bestaan plannen om vanuit Iran en de Kaspische regio een gaspijpleiding aan te leggen via Turkije naar Oostenrijk. Deze Nabucco-pijpleiding – naar verwachting in 2011 klaar – heeft een capaciteit van 30 miljard kubieke meter gas per jaar. Europa ontvangt van Rusland nu vijf keer zoveel. Terwijl de vraag naar gas alleen maar zal toenemen door de stijgende welvaart, de vraag naar schonere brandstoffen. Daar komt bij dat Europa’s eigen gasvelden in de Noordzee en onder Groningen binnen enkele decennia uitgeput zijn en er dus extra gas van buiten Europa nodig is.
Europa zou het gas ook kunnen verschepen uit Qatar of Australië. Door het af te koelen, zodat het vloeibaar wordt en in volume sterk afneemt. Maar de wereldmarkt voor dit LNG (liquefied natural gas) is nog jong, en beperkt in omvang, aldus Bourrier. „Bovendien zitten landen als Amerika en China, die naar energie hongeren, ook sterk op deze markt.” Zo heeft China vorige week een 25-jarige overeenkomst gesloten met Australië om de komend kwart eeuw LNG vanuit down under te importeren. Waarde: 15 miljard euro. Daarnaast, zegt Stern uit Oxford, kost het bouwen van LNG-terminals die de vloeistof van de schepen innemen en weer omzetten in gas, veel tijd en geld. In Nederland liggen er plannen voor de bouw van drie van zulke terminals, maar die zullen er voor 2010 niet zijn. Als vloeibaar gas dus een alternatief is, dan niet op de korte termijn.
Europa zou massaal kunnen overschakelen op kernenergie. Maar veel EU-lidstaten, Duitsland voorop, zaten juist in een proces om kernenergie uit te bannen. Dat proces is het afgelopen jaar in Nederland en Groot-Brittannië weliswaar gekeerd, maar de discussie gaat daar nu alleen nog over het vervángen van bestaande kerncentrales. Europa zou volgens deskundigen zijn arsenaal met honderd kerncentrales moeten uitbreiden als het al zijn gas van Gazprom wil vervangen. „De hele procedure van vergunningen aanvragen en vervolgens een kerncentrale bouwen kost al gauw tien jaar”, zegt Stern. Een dergelijke periode moet Europa ook minstens aanhouden als het massaal zou willen overstappen op kolen, windenergie of biomassa. Laat staan de vele miljarden aan investeringen die nodig zijn om de infrastructuur aan te leggen, en de milieuproblemen die bijvoorbeeld aan kolen kleven.
Daarbij, zegt Stern, gaat het meeste geïmporteerde Russische gas naar huishoudens, voor verwarming en koken, en industrieën. Niet naar elektriciteitscentrales. „In dit geval kun je het Russische gas dus eigenlijk alleen vervangen met ander gas, uit andere streken.” Kernenergie, kolen, windenergie of biomassa zijn hierbij geen optie.
En Gazprom? Het kan wel dreigen dat het zijn gasleveranties verschuift naar China en Japan, maar de twee pijpleidingen die nu zijn aangekondigd om gas te transporteren van Siberië naar China liggen er volgens Bourrier pas over tien tot vijftien jaar. Die leidingen vormen overigens geen bedreiging voor Europa, voegt hij eraan toe. Want het gas komt uit velden in Oost-Siberië. „Het zou veel te duur zijn om vandaaruit pijpleidingen naar Europa te leggen”, meent hij. Vooralsnog loopt tachtig procent van de Russische exportpijpleidingen richting Europa en Gazprom zal daar zijn gas graag door laten stromen, gezien de miljarden die het oplevert.
Geld is ook de reden dat Gazprom zijn positie in Europa juist wil versterken. Bourrier vindt het niet vreemd. In Rusland krijgt het bedrijf 40 dollar (31 euro) per duizend kubieke meter gas – de staat houdt de prijs kunstmatig laag voor zijn inwoners. In Duitsland krijgt het voor dezelfde hoeveelheid 250 dollar. „Terwijl een bedrijf als Eon het vervolgens aan de klant verkoopt voor het dubbele”, zegt Bourrier. „Logisch dat Gazprom een groter deel van de opbrengst wil.”
Het is alleen de manier waarop. Andere bedrijven die in Rusland gas winnen mogen het niet exporteren. Gazprom verbiedt dat, het heeft een monopolie op de pijpleidingen. Bourrier: „Je ziet de binnenlandse gasproductie in Rusland nu toenemen. Gazprom laat toe dat andere bedrijven het op de eigen markt verkopen, want dan kan het zelf meer exporteren, en dat brengt veel meer geld op.” Het Kremlin zet Gazprom slim in als geldmachine.
Dat Gazprom zijn monopolie in Rusland opgeeft, zoals Europa eist, ziet Bourrier niet gebeuren. Stern wel. „Het gebeurt, maar niet snel”, zegt hij. „Het hangt sterk af